Początki
Zakon Braci Kaznodziejów (Ordo Fratrum Praedicatorum – OP) powstał na
początku XIII wieku w południowej Francji, a pierwszy klasztor założony
został w 1215 roku w Tuluzie. Jego założycielem był Hiszpan, św.
Dominik de Guzman (ok. 1172-1221), kanonik katedry w Osmie, od którego
imienia zakon wziął swoją dzisiejszą nazwę. W 1216 roku papież Honoriusz
III zatwierdził nowy zakon, w oparciu o regułę św. Augustyna. Sam
Dominik został kanonizowany w 1234 roku i pochowany w kościele
dominikanów w Bolonii.
Żebraczy i intelektualny
Klasztory dominikańskie powstawały niemal zawsze w samych centrach
miast i utrzymywały się z datków wiernych, stąd dominikanie, podobnie
jak i franciszkanie, nazywani byli zakonem żebraczym lub mendykanckim.
Szczególnym powołaniem zakonników było kaznodziejstwo, oparte na
solidnym przygotowaniu teologicznym, zwłaszcza pośród heretyckich
wspólnot katarów, waldensów i albigensów. Między innymi dlatego papież
Grzegorz IX w 1231 roku przekazał w ręce dominikanów powołany
kilkanaście lat wcześniej urząd inkwizycji, który sprawowali do końca
średniowiecza.
Święty Dominik specjalny nacisk położył na duchowe, teologiczne i
filozoficzne przygotowanie zakonników do pracy duszpasterskiej. Kluczową
rolę odgrywać miał jednak nade wszystko dobry przykład własnego życia,
zwłaszcza wobec osób krytycznie czy wrogo ustosunkowanych do
duchowieństwa i Kościoła. Dzięki gruntownemu wykształceniu dominikanie
wnieśli istotny wkład w rozwój średniowiecznych uniwersytetów, zwłaszcza
w Paryżu, Bolonii i Padwie.
Wybitni przedstawiciele
Wśród dominikanów było wielu wybitnych teologów i filozofów, między
innymi św. Albert Wielki i twórca scholastyki – św. Tomasz z Akwinu.
Twórcą Złotej legendy, najpoczytniejszego dzieła hagiograficznego
w wiekach średnich, był dominikanin bł. Jakub de Voragine. Zakon
odegrał także wielką rolę w kształtowaniu duchowego oblicza późnego
średniowiecza, czego najlepszym przykładem była działalność mistyków
nadreńskich: Jana Taulera, Henryka Suzona i Mistrza Ekharta. Z Zakonu
Kaznodziejskiego pochodził także wybitny malarz wczesnego renesansu, Fra
Angelico.
W Polsce
Do Polski pierwsi dominikanie, pod przewodnictwem św. Jacka, przybyli
z Rzymu w 1220 roku na zaproszenie biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża.
Najstarszy macierzysty klasztor pod wezwaniem Świętej Trójcy został
założony w Krakowie (1222) i istnieje nieprzerwanie do dziś. Kolejne
konwnety powstały między innymi we Wrocławiu (1226), Sandomierzu (1226),
Gdańsku (1227) i Poznaniu (1243). Pierwszym prowincjałem obejmującej
wszystkie polskie klasztory nowej prowincji został Gerard z Wrocławia.
Do końca XVII stulecia na terenie całej Rzeczpospolitej istniało 45
klasztorów, nie tylko w dużych miastach, ale i poza nimi.