Zanim zajmiemy się tematem jednolitej liturgii, warto najpierw
przyjrzeć się przez chwilę tym dokumentom liturgicznym, które zostały
bez wątpienia spisane przed reformą Humberta. Wiemy o istnieniu tylko
trzech takich rękopisów: brewiarza świętego Dominika, mszału z
Biblioteki Narodowej w Paryżu i brewiarza–antyfonarza z archiwów
dominikańskich w Rzymie.
Pierwszy dokument, brewiarz świętego Dominika, ma dla historii rytu wartość bardziej sentymentalną niż praktyczną. Książka jest dość niewielka, wykonana z pergaminu i oprawiona w skórę. Styl pisma, złożonego z małych gotyckich liter, wskazuje na pochodzenie galikańskie. Stan książki nie jest najlepszy. Z tomu wyrwano wiele stron; zrobili to zapewne pobożni wandale, którzy chcieli mieć relikwię świętego Dominika. Tekst na ocalałych stronach zawiera liczne wymazania, dodatki i modyfikacje. Kto był tym nieznanym liturgistą? Według wszelkiego prawdopodobieństwa sam święty Dominik. W każdym razie brewiarz ten dostała, jako pamiątkę po nim, błogosławiona Diana d’Andalo; stało się to w Bolonii, 8 listopada 1222 roku. Ofiarodawcą był nie kto inny, jak bezpośredni następca Świętego — błogosławiony Jordan z Saksonii. Czcigodny Bartłomiej, arcybiskup Bragi (1514–1590), zaświadczył, że widział go w konwencie mniszek w Bolonii, jadąc na Sobór Trydencki. Po zniesieniu konwentu przez Napoleona mniszki powierzyły książkę opiece dominikańskich mniszek z konwentu świętych Dominika i Sykstusa w Rzymie. Jest on tam przechowywany do dziś[1].
Stary dominikański mszał z Paryża
Dużo większą wartość ma dla liturgisty mszał przechowywany w Bibliotece
Narodowej w Paryżu (MS. lat. 8884). Rękopis ten zawiera 336 kart (czyli
672 stron) pergaminowych. Ma rozmiar około 36,8 na 25,4 cm. Mimo
rozmiaru księgi zupełny brak cantus planus wskazuje, że mszał
był przeznaczony tylko do odprawiania Mszy recytowanej. Księga jest
niezwykle interesująca, bo niegdyś stanowiła mszał dominikański; później
zaś została dostosowana do użytku Kościoła paryskiego i była
najwyraźniej używana, jak stwierdza kilka notatek, w kaplicy świętego
Ludwika z Marsylii. Do oryginalnego kalendarza dodano w XIV wieku wiele
świąt Kościoła paryskiego. Msze z tych świąt znajdują się w Sanctorale — na marginesach lub u dołu stron. Szczególnie ciekawe są święta świętego Dominika: przeniesienie jego relikwii 24 maja, duplex; jego główne święto 5 sierpnia, totum duplex; i jego oktawa 12 sierpnia, semiduplex. Główne święto ma w kalendarzu następujące wprowadzenie: Beati Dominici patris nostri. Totum duplex.
Wszystkie te wpisy są dokonane czerwonym atramentem. W kalendarzu
podana jest następująca gradacja różnych świąt: wspomnienie (czyli
kommemoracja), trzy lekcje, semiduplex, duplex, dziewięć lekcji i totum duplex. Rangę totum duplex ma bardzo mało świąt.
Chociaż mszał dostarcza nam kilku rozproszonych tu i ówdzie rubryk, pozostajemy w niemal zupełnej niewiedzy co do sposobu odprawiania obrzędów Mszy. Jesteśmy więc zmuszeni zadowolić się badaniem tekstu.
„Ordo Missæ”
Ordo missæ (k. 126v) zaczyna się od ubierania się kapłana.
Modlitwa używana podczas nakładania humerału niewiele różni się od
dzisiejszej; natomiast pozostałe modlitwy, mimo że w średniowieczu dość
powszechne w wielu diecezjach, wykazują trochę interesujących różnic w
porównaniu z obecnymi formułami.
Alba: „Odziej mnie, Panie, w szatę zbawienia i tunikę sprawiedliwości, i okryj mnie wiecznie płaszczem radości; przez Chrystusa itd.”
Cingulum: „Przepasz mnie, Panie, pasem wiary, a cnotą czystości lędźwie mego serca i ciała, i ugaś w nich pragnienie rozkoszy, aby na zawsze w nich trwała wszelka czystość”.
Manipularz: „Umieść, Panie, w moich rękach manipularz, który zetrze wszelkie plamy serca i ciała, abym zasłużył na służenie Tobie, wszechmogący Panie, bez żadnej zmazy”.
Stuła: „Przywróć mi, Panie, błagam, szatę radości, którą utraciłem przez upadek pierwszego naszego rodzica; i ponieważ z tym znakiem czci przystępuję (choć niegodny) do Twej świętej służby, daj mi, abym dzięki niej zasłużył na wiekuistą radość”.
Ornat: „Ześlij nam, Panie, swoje miłosierdzie, jako że ufność pokładamy w Tobie, bo Twoje jarzmo jest słodkie, a Twoje brzemię lekkie. Daj mi, błagam, tak go nosić, bym osiągnął Twoją chwałę”[2].
Zaraz po tej ostatniej modlitwie i bez żadnego odniesienia do pierwszej części Mszy przenosimy się gwałtownie do offertorium. Kapłan obmywał ręce przed ofiarowaniem kielicha (i przypuszczalnie hostii wraz z kielichem), gdyż rubryka mówi:
„Po odmówieniu offertorium i obmyciu rąk niech kapłan weźmie kielich i powie:
»Przyjmij, Trójco Święta, tę ofiarę, czyli tę hostię [sic], którą Twój sługa Ci ofiarowuje, i daj, by mogła być wywyższona przed Twoim obliczem«.
Niech następnie umieści kielich na ołtarzu [i] pochylony niech mówi: »W duchu pokory itd.«”
Ta ostatnia modlitwa jest identyczna jak dzisiaj. Bez dalszych rubryk pojawia się w trochę innej formie Suscipe sancta Trinitas, odmawiana w dzisiejszej Mszy rzymskiej po Lavabo. Żadna rubryka nie wprowadza też Orate fratres; brzmi ono następująco:
„Módlcie się, bracia, za mnie, najnędzniejszego grzesznika, a ja [będę się modlił] za was do naszego Pana Boga, aby moja i wasza ofiara mogła się podobać w obliczu Pana”[3].
Później następują prefacje. Jest ich jedenaście: na Boże Narodzenie, Objawienie Pańskie, Wielki Post (była ona odmawiana do Wielkiego Czwartku), Wielkanoc, Wniebowstąpienie, Zesłanie Ducha Świętego, Trójcę, Podwyższenie i znalezienie Krzyża Świętego, ku czci Najświętszej Maryi Panny (z wyjątkiem Oczyszczenia, podczas którego używano prefacji z Narodzenia Pańskiego), ku czci apostołów i zwykła. Wszystkie te teksty są takie same jak dzisiaj; występują tylko nieliczne zmiany i są one błahe[4].
Kanon Mszy
Kanon Mszy zawiera trochę zmian. Trzy znaki krzyża w Te igitur są umieszczone trochę inaczej niż dzisiaj: hæc do†na, hæc mune†ra[5], hæc sancta † sacrificia. Dalej napotykamy zwykłą wzmiankę o królu: et rege nostro. Słowa apostolicæ brakuje w tekście, ale dopisano je na marginesie. Memento Domine jest takie samo jak dzisiaj poza tym, że po omnium circumstantium wstawiona jest fraza: argue omnium fidelium christianorum. Jest jeszcze parę innych mniejszych zmian w kilku pozostałych modlitwach. Trzy znaki krzyża w modlitwie Unde et memores się różnią: Ho†stiam puram, Ho†stiam sanctam, Ho†stiam immaculatam. Podobnie krzyże w Per Ipsum: Per ip†sum, et cum ipso, et in ip†so est tibi Deo Pa†tri omnipotenti, in unitate Spiritus Sancti. Zarówno w cum ipso, jak i w Spiritus Sancti w tekście brakowało krzyży i dodano je później. Podobnie jest z krzyżami w Pax Domini: Pa†x domini sit sem†per vobiscum — trzeci krzyż pominięto.
Agnus Dei brzmi tak samo jak dzisiaj. Również Hæc sacrosancta commixtio jest takie samo jak w obecnych mszałach dominikańskich, tyle że pomija raczej zbędne słowa: promerendam atque. Domine Jesu Christe różni się tylko kilkoma wyrazami. Brzmi:
„Panie Jezu Chryste, Synu Boga żywego, który z woli Ojca, za współdziałaniem Ducha Świętego, przez śmierć swoją dałeś życie światu, wybaw mnie przez to najświętsze Ciało i Krew Twoją od wszelkiego zła; spraw także, abym zawsze zachowywał Twoje przykazania i nie dozwól mi nigdy odłączyć się od Ciebie. Który z tymże Ojcem, w jedności tegoż Ducha Świętego, żyjesz i królujesz, Bóg przez wszystkie wieki wieków. Amen”[6].
Ostatnie trzy modlitwy: Corpus et sanguis Domini, Quod ore sumpsimus i Placeat tibi, są takie same jak we współczesnych mszałach dominikańskich, z wyjątkiem zakończenia ostatniej modlitwy. W obecnym mszale Placeat tibi kończy się słowami: Per Christum Dominum nostrum. Amen. W rękopiśmiennym mszale kończy się zaś: Qui vivis et regnas per omnia sæcula sæculorum. Amen.
Zauważamy, że w całym rękopisie introit nosi nazwę officium, a niedziele po Zesłaniu Ducha Świętego są liczone od niedzieli Trójcy Świętej, post festum sancte Trinitatis.
Jaka jest data tego mszału? Po wyeliminowaniu wszystkich dodatków do oryginalnego mszału stwierdzamy, że ostatnim świętem w Sanctorale jest przeniesienie relikwii świętego Dominika. Grób Dominika został otwarty w maju 1233 roku, w następnym zaś roku Dominik został kanonizowany ze względu na pojawienie się cudów (3 lipca). Ponieważ żaden inny członek zakonu nie był jeszcze kanonizowany, możemy być pewni, że dominikanie bez zwłoki umieścili w kalendarzu oba święta ku czci Dominika. Z drugiej strony kapituła z 1243 roku postanowiła, iż dwa święta — Elżbiety z Turyngii i jedenastu tysięcy dziewic — mają mieć ryt dziewięciu lekcji. Święta Elżbiety nie ma w oryginalnym mszale, a święto jedenastu tysięcy dziewic jest wspomnieniem, czyli kommemoracją. Widać zatem, że rękopiśmienny mszał został spisany między 1234 a 1243 rokiem[7].
Studium mszału: jego Sanctorale, tekstu i nielicznych rubryk, jakie w nim znajdujemy, wskazuje wyraźnie na dwa fakty: (1) mszał bez wątpienia był księgą dominikańską; (2) stosowany w nim ryt nie był w pełni tożsamy z rytem Kościoła paryskiego, ale było do niego bardzo podobny. Wagę tego faktu dostrzeżemy w odpowiednim momencie.
Trzeci i ostatni rękopis wcześniejszy od reformy Humberta, brewiarz–antyfonarz, jest tak istotny, że zasługuje na odrębny rozdział.
Przypisy:
- Laporte, Précis historique, s. 335; Rousseau, De ecclesiastico officio, s. 12. [↩]
- Łaciński tekst powyższych modlitw brzmi następująco (k. 127r):
„[Ad amictum]. Oratio: Pone Domine galeam salutis in capite meo ad expugnandas et superandas diabolicas fraudes. Per”.
„Ad albam: Indue me Domine, vestimento salutis et tunica justitias et indumento lætitiæ, circumda me semper. Per”.
„Ad cingulum: Præcinge me Domine cingulo fidei et virtute castitatis lumbos cordis mei et corporis, et extingue in eis humorem libidinis, ut jugiter maneat in eis tenor totius castitatis. Per”.
„Ad manipulum: Da michi Domine manipulum in manibus meis ad extergendas sordes cordis et corporis mei ut tibi Domino omnipotenti sine pollutione merear servire. Per”.
„Ad stolam: Obsecro, Domine, redde michi stolam jocunditatis quam perdidi in prævaricatione primi parentis et quia cum hoc ornamento quamvis indignus accedo ad tuum sanctum ministerium, præsta ut cum eo lætari merear in perpetuum. Per Dominum”.
„Ad casulam: Fiat misericordia tua, Domine, super nos quemadmodum speravimus in te. Jugum enim tuum suave et bonus tuum leve. Præsta, quæso, ut sic illud deportare valeam qualiter consequi possim tuam gratiam. Per”. [↩] - Modlitwa w tekście jest niekompletna; brakujące słowa, sit acceptum sacrificium, są napisane na marginesie. [↩]
- Co ciekawe, zwykła prefacja jest podana dwukrotnie. [↩]
- Wskutek błędu skryba napisał: hic munera! [↩]
- „Domine Jesu Christe Filii (sic) Dei vivi qui ex voluntate Patris… libera me per hoc sacrum corpus et sanguinem tuum cunctis iniquitatibus et ab universis malis et fac me tuis semper obedire mandatis et non sinas me in perpetuum Te separari. Qui vivis et regnas cum eodem Patre in unitate ejusdem Spiritus Sancti Deus. Per omnia sæcula sæculorum. Amen”. [↩]
- Leroquais, Les sacramentaires et les missels manuscrits des bibliothèques publiques de France, II, s. 106. [↩]
Tłumaczenie: Dominika Krupińska